Libro 2, Par. da 1 a 5

Paragrafo 1
1 Quaerenti mihi multumque et diu cogitanti quanam re possem prodesse quam plurimis ne

quando intermitterem consulere rei publicae nulla maior occurrebat quam si optimarum artium vias traderem meis civibus; quod

compluribus iam libris me arbitror consecutum. Nam et cohortati sumus ut maxime potuimus ad philosophiae studium eo libro qui

est inscriptus Hortensius et quod genus philosophandi minime adrogans maximeque et constans et elegans arbitraremur quattuor

Academicis libris ostendimus. 2 Cumque fundamentum esset philosophiae positum in finibus bonorum et malorum perpurgatus est is

locus a nobis quinque libris ut quid a quoque et quid contra quemque philosophum diceretur intellegi posset. Totidem subsecuti

libri Tusculanarum disputationum res ad beate vivendum maxime necessarias aperuerunt. Primus enim est de contemnenda morte

secundus de tolerando dolore de aegritudine lenienda tertius quartus de reliquis animi perturbationibus quintus eum locum

complexus est qui totam philosophiam maxime inlustrat: docet enim ad beate vivendum virtutem se ipsa esse contentam. 3 Quibus

rebus editis tres libri perfecti sunt de natura deorum in quibus omnis eius loci quaestio continetur. Quae ut plane esset

cumulateque perfecta de divinatione ingressi sumus his libris scribere; quibus ut est in animo de fato si adiunxerimus erit

abunde satisfactum toti huic quaestioni. Atque his libris adnumerandi sunt sex de re publica quos tum scripsimus cum

gubernacula rei publicae tenebamus: magnus locus philosophiaeque proprius a Platone Aristotele Theophrasto totaque

Peripateticorum familia tractatus uberrime. Nam quid ego de Consolatione dicam? quae mihi idem ipsi sane aliquantum medetur

ceteris item multum illam profuturam Puto. Interiectus est etiam nuper liber is quem ad nostrum Atticum de senectute misimus;

in primisque quoniam philosophia vir bonus efficitur et fortis Cato noster in horum librorum numero ponendus est. 4 Cumque

Aristoteles itemque Theophrastus excellentes viri cum subtilitate tum copia cum philosophia dicendi etiam praecepta

coniunxerint nostri quoque oratorii libri in eundem librorum numerum reverendi videntur: ita tres erunt de oratore quartus

Brutus quintus Orator.

Paragrafo 2
Adhuc haec erant; ad reliqua alacri tendebamus

animo sic parati ut nisi quae causa gravior obstitisset nullum philosophiae locum esse pateremur qui non Latinis litteris

inlustratus pateret. Quod enim munus rei publicae adferre maius meliusve possumus quam si docemus atque erudimus iuventutem his

praesertim moribus atque temporibus quibus ita prolapsa est ut omnium opibus refrenanda ac coÎrcenda sit? 5 Nec vero id effici

posse confido quod ne postulandum quidem est ut omnes adulescentes se ad haec studia convertant. Pauci utinam! quorum tamen in

re publica late patere poterit industria. Equidem ex iis etiam fructum capio laboris mei qui iam aetate provecti in nostris

libris adquiescunt; quorum studio legendi meum scribendi studium vehementius in dies incitatur; quos quidem plures quam rebar

esse cognovi. Magnificum illud etiam Romanisque hominibus gloriosum ut Graecis de philosophia litteris non egeant; 6 quod

adsequar profecto si instituta perfecero. Ac mihi quidem explicandae philosophiae causam attulit casus gravis civitatis cum in

armis civilibus nec tueri meo more rem publicam nec nihil agere poteram nec quid potius quod quidem me dignum esset agerem

reperiebam. Dabunt igitur mihi veniam mei cives vel gratiam potius habebunt quod cum esset in unius potestate res publica neque

ego me abdidi neque deserui neque adflixi neque ita gessi quasi homini aut temporibus iratus neque porro ita aut adulatus aut

admiratus fortunam sum alterius ut me meae paeniteret. Id enim ipsum a Platone philosophiaque didiceram naturales esse quasdam

conversiones rerum publicarum ut eae tum a principibus tenerentur tum a populis aliquando a singulis. 7 Quod cum accidisset

nostrae rei publicae tum pristinis orbati muneribus haec studia renovare coepimus ut et animus molestiis hac potissimum re

levaretur et prodessemus civibus nostris qua re cumque possemus. In libris enim sententiam dicebamus contionabamur philosophiam

nobis pro rei publicae procuratione substitutam putabamus. Nunc quoniam de re publica consuli coepti sumus tribuenda est opera

rei publicae vel omnis potius in ea cogitatio et cura ponenda; tantum huic studio relinquendum quantum vacabit a publico

officio et munere. Sed haec alias pluribus; nunc ad institutam disputationem

revertamur.

Paragrafo 3
8 Nam cum de divinatione Quintus frater ea disseruisset quae

superiore libro scripta sunt satisque ambulatum videretur tum in bibliotheca quae in Lycio est adsedimus. Atque ego: “Adcurate

tu quidem” inquam “Quinte et stoice Stoicorum sententiam defendisti quodque me maxime delectat plurimis nostris exemplis usus

es et iis quidem claris et inlustribus. Dicendum est mihi igitur ad ea quae sunt a te dicta sed ita nihil ut adfirmem quaeram

omnia dubitans plerumque et mihi ipse diffidens. Si enim aliquid certi haberem quod dicerem ego ipse divinarem qui esse

divinationem nego. 9 Etenim me movet illud quod in primis Carneades quaerere solebat quarumnam rerum divinatio esset. Earumne

quae sensibus perciperentur? At eas quidem cernimus audimus gustamus olfacimus tangimus. Num quid ergo in his rebus est quod

previsione aut permotione mentis magis quam natura ipsa sentiamus? Aut num nescio qui ille divinus si oculis captus sit ut

Tiresias fuit possit quae alba sint quae nigra dicere aut si surdus sit varietates vocum aut modos noscere? Ad nullam igitur

earum rerum quae sensu accipiuntur divinatio adhibetur. Atqui ne in iis quidem rebus quae arte tractantur divinatione opus est.

Etenim ad aegros non vates aut hariolos sed medicos solemus adducere; nec vero qui fidibus aut tibiis uti volunt ab

haruspicibus accipiunt earum tractationem sed a musicis. 10 Eadem in litteris ratio est reliquisque rebus quarum est

disciplina. Num censes eos qui divinare dicuntur posse rispondere sol maiorne quam terra sit an tantus quantus videatur lunaque

suo lumine an solis utatur? sol luna quem motum habeat? quem quinque stellae quae errare dicuntur? Nec haec qui divini habentur

profitentur se esse dicturos nec eorum quae in geometria describuntur quae vera quae falsa sint: sunt enim ea mathematicorum

non hariolorum.

Paragrafo 4
De illis vero rebus quae in philosophia versantur num quid

est quod quisquam divinorum aut rispondere soleat aut consuli quid bonum sit quid malum quid neutrum? Sunt enim haec propria

philosophorum. 11 Quid? de officio num quis haruspicem consulit quem ad modum sit cum parentibus cum fratribus cum amicis

vivendum quem ad modum utendum pecunia quem ad modum honorË quem ad modum imperio? Ad sapientes haec non ad divinos referri

solent. Quid? quae a dialecticis aut physicis tractantur num quid eorum divinari potest unusne mundus sit an plures quae sint

initia rerum ex quibus nascuntur omnia? Physicorum est ista prudente. Quomodo autem “mentientem” quem yeudo/menon vocant

dissolvas aut quem ad modum soriti resistas (quem si necesse sit Latino verbo liceat “acervalem” appellare; sed nihil opus est:

ut enim ipsa “philosophia” et multa verba Graecorum sic “sorites satis Latino sermone tritus est) ergo haec quoque dialectici

dicent non divini. Quid? cum quaeritur qui sit optimus rei publicae status quae leges qui mores aut utiles aut inutiles

haruspicesne ex Etruria arcessentur an principes statuent et delecti viri periti rerum civilium? 12 Quodsi nec earum rerum quae

subiectae sensibus sunt una divinatio est nec earum quae artibus continentur nec earum quae in philosophia disseruntur nec

earum quae in re publica versantur quarum rerum sit nihil prorsus intellego. Nam aut omnium debet esse aut aliqua ei materia

danda est in qua versari possit. Sed nec omnium divinatio est ut ratio docuit nec locus nec materia invenitur cui divinationem

praeficere possimus.

Paragrafo 5
Vide igitur ne nulla sit divinatio. Est quidam

Graecus vulgaris in hanc sententiam versus:
“Bene qui coniciet vatem bunc perhibebo optumum.”
Num igitur aut quae

tempestas impendeat vates melius coniciet quam gubernator aut morbi naturam acutius quam medicus aut belli administrationem

prudentius quam imperator coniectura adsequetur?
13 Sed animadverti Quinte te caute et ab iis coniecturis quae haberent

artem atque prudentiam et ab iis rebus quae sensibus aut artificiis perciperentur abducere divinationem eamque ita definire:

divinationem esse earum rerum praedictionem et praesensionem quae essent fortuitae. Primum eodem revolveris: nam et medici et

gubernatoris et imperatoris praesensio est rerum fortuitarum. Num igitur aut haruspex aut augur aut vates quis aut somnians

melius coniecerit aut e morbo evasurum aegrotum aut e periculo navem aut ex insidiis exercitum quam medicus quam gubernator

quam imperator? 14 Atqui ne illa quidem divinantis esse dicebas ventos aut imbres impendentes quibusdam praesentire signis (in

quo nostra quaedam Aratea memoriter a te pronuntiata sunt) etsi haec ipsa fortuita sunt: plerumque enim non semper eveniunt.

Quae est igitur aut ubi versatur fortuitarum rerum praesensio quam divinationem vocas? Quae enim praesentiri aut arte aut

ratione aut usu aut coniectura possunt ea non divinis tribuenda putas sed peritis. Ita relinquitur ut ea fortuita divinari

possint quae nulla nec arte nec sapientia provideri possunt: ut si quis M. Marcellum illum qui ter consul fuit multis annis

ante dixisset naufragio esse periturum divinasset profecto: nulla enim arte alia id nec sapientia scire potuisset. Talium ergo

rerum quae in fortuna positae sunt praesensio divinatio est.